Της δρ. Αννίτας Πρασσά*

Β’ ΜΕΡΟΣ

Το Τσιτσιλιάνειο Νοσοκομείο Καλών Νερών Πηλίου
Το δεύτερο αρχειακό σύνολο των Γ.Α.Κ. Μαγνησίας είναι του Τσιτσιλιάνειου Νοσοκομείου στα Καλά Νερά του Πηλίου, που οι ενέργειες ίδρυσής του ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αι. και φαίνεται να λειτούργησε από το 1901. Ιδρυτής ο Πηλιορείτης Νικόλαος Τσιτσιλιανόπουλος, ο οποίος είχε δραστηριοποιηθεί στη Βάρνα της Βουλγαρίας, όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία. Από το 1898 άρχισε να μεριμνά για την ίδρυση νοσοκομείου στην πατρίδα του. Πέθανε το 1910. Το Τσιτσιλιάνειο είχε και αυτό Αδελφάτο, στην ευθύνη του οποίου ανήκε η διοίκηση του ιδρύματος. Πρόεδρος του Αδελφάτου διετέλεσε και ο τραπεζίτης του Βόλου Δημήτρης Κοσμαδόπουλος. Σήμερα το Τσιτσιλιάνειο ανήκει στο «Αχιλλοπούλειο» Νοσοκομείο.
Το αρχείο του (1898-1971) είναι πολύ σημαντικό και περιμένει τον ερευνητή του, στον οποίο επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Να επισημανθεί ότι από πλευράς ιατρικής υπάρχει μία πλήρης και συνεχής σειρά μητρώων ασθενών από το 1901 μέχρι το 1967, επίσης λογιστικά και οικονομικά στοιχεία, καταστάσεις φαρμάκων και συνταγολόγια, θέματα διοίκησης και πρακτικά διοικητικών συμβουλίων.

Ο Ιατρικός Σύλλογος Μαγνησίας (ίδρ. 1923/24)
Η καταγραφή του αρχείου έγινε το 2016 μετά από πρόσκληση του προέδρου κ. Ευθύμη Τσάμη, με απώτερο σκοπό την αξιοποίηση του υλικού. Δεδομένου ότι ο Ιατρικός Σύλλογος Μαγνησίας αποτελεί τον επιστημονικό φορέα και το συνδικαλιστικό όργανο του ιατρικού κόσμου της περιοχής μας, το υλικό φωτίζει πολύ τη συμβολή του φορέα αυτού στο θέμα της υγείας.
Το αρχείο καλύπτει την περίοδο από την ίδρυσή του το 1924 μέχρι το 2010 και περιέχει 283 τεκμήρια: Πρωτόκολλα αλληλογραφίας και αλληλογραφία εισερχόμενη και εξερχόμενη, βιβλία οικονομικά, πρακτικά διοικητικού συμβουλίου, γενικών συνελεύσεων και πειθαρχικού συμβουλίου, θέματα ιατρικά, συνταξιοδοτικά, του ταμείου των γιατρών κ.λπ. Επίσης, έχει και μία πολύ καλή βιβλιοθήκη με σπάνια ιατρικά βιβλία.
Για να έχουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα των ιατρικών θεμάτων της Μαγνησίας, θα πρέπει παράλληλα να μελετηθεί και το αρχείο της Ιατρικής Εταιρείας.
Επίσης, να επισημανθεί ότι οι γιατροί, όπως οι δικηγόροι, οι έμποροι και βιομήχανοι του Βόλου συγκροτούσαν τα δημοτικά συμβούλια της πόλης από την απελευθέρωση το 1881 μέχρι και το πρώτο μισό του 20ού αι. και, αποτελώντας την ελίτ της, είχαν αναπτύξει έντονη πολιτική και κοινωνική παρουσία. Συνεπώς, εκτός από την ιστορία της Ιατρικής, είναι και από αυτή την άποψη χρήσιμες οι πρωτογενείς πληροφορίες που αντλούνται από το συγκεκριμένο αρχείο.
Στο σημείο αυτό αξίζει να μεταφερθεί η πληροφορία ότι στον Βόλο στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού υπήρχαν γιατροί που δεν είχαν δικά τους ιατρεία, αλλά πήγαιναν στα φαρμακεία και ανέμεναν εκεί την ειδοποίηση από ασθενείς. Χρήσιμο συνεπώς και συμπληρωματικό από πολλές πλευρές και το αρχείο του Φαρμακευτικού Συλλόγου.

Το Σανατόριο Πηλίου «Η Ζωοδόχος Πηγή» (1909-1965)
Το άλλο μεγάλο μας αρχείο αφορά στο σανατόριο «Η Ζωοδόχος Πηγή» που είχε ιδρύσει στα Χάνια του Πηλίου ο Γιώργος Καραμάνης τον Μάιο του 1909 και λειτούργησε για λίγο διάστημα μετά τον θάνατό του τον Ιούνιο του 1964.
Το σανατόριο αυτό έχει αποδειχθεί ένα αστείρευτο θέμα, αφού το ίδρυμα και οι πρωταγωνιστές του ασκούν μια ιδιαίτερη και ασυνήθιστη γοητεία σε όσους το γνωρίζουν, προσδίδοντάς του μυθιστορηματική, χωρίς υπερβολή, διάσταση. Ήταν, ως γνωστό, το πρώτο σανατόριο ύψους, το πρώτο δηλαδή ορεινό σανατόριο σε μία εκπληκτική τοποθεσία του Πηλίου. Το άλλο στην Πάρνηθα, ως παράρτημα του Ευαγγελισμού, ιδρύθηκε 3 χρόνια αργότερα, το 1912.
Το κριτήριο που κυρίως έχει συμβάλει σ’ αυτή την προσέγγιση, είναι αναμφίβολα οι πρωταγωνιστές του. Με σημαντικότερο φυσικά τον ιδρυτή του, τον Γιώργο Καραμάνη, ο οποίος δεν εφείσθη ούτε χρήμα ούτε κόπο ούτε χρόνο, προκειμένου να προσφέρει στους ασθενείς του τις πιο σύγχρονες μεθόδους θεραπείας, τις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και προπαντός την προσωπική του φροντίδα και επαφή με τον καθένα χωριστά. Δεν ήταν απλά ο επιχειρηματίας σανατοριάρχης, αλλά ο διευθυντής και η ψυχή του σανατορίου. Άνθρωπος με ανοικτό μυαλό και σκέψη, πολύ μπροστά από την εποχή του, αφιερωμένος ολοκληρωτικά στην επιστήμη του, αποδείχθηκε πρωτοπόρος και υπήρξε πολύ περήφανος για το δημιούργημά του. Είναι η εποχή των ιατροφιλοσόφων και το πορτρέτο του είναι ακριβώς αυτό του ιατροφιλοσόφου.
Συμπρωταγωνίστρια για ένα μεγάλο διάστημα η Άννα Καμπανάρη, αρχικά βοηθός, μετέπειτα σύζυγος του γιατρού, άφησε επί 2 δεκαετίες τη σφραγίδα της στο σανατόριο. Κοινωνική και κοσμική, με συχνές αποδράσεις στην πατρίδα της την Αθήνα, διεύρυνε τον κύκλο γνωριμιών του ζευγαριού.
Ο έρωτάς της με τον Σικελιανό, το διαζύγιό της από τον Καραμάνη και ο γάμος της με τον ποιητή των Δελφικών Εορτών, οι επιφανείς επισκέπτες του σανατορίου (όπως Παλαμάς, Τσάτσος, Γιώργος και Μαρώ Σεφέρη, Αλέξανδρος Διομήδης, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Αλέξανδρος Δελμούζος, Ροζέ Μιλλιέξ, Λιλίκα Νάκου, Αθηνά Ταρσούλη και φυσικά ο Άγγελος Σικελιανός), οι οποίοι δημιούργησαν τον περίφημο λογοτεχνικό κύκλο του Πηλίου, συνέβαλαν στην αίγλη του σανατορίου. Κάποιοι δε από τους επώνυμους είχαν νοσηλευτεί στο σανατόριο, με ψευδώνυμο όμως. Γνωρίζουμε ότι ο γιατρός κρατούσε στο γραφείο του ένα βιβλίο με τα πραγματικά ονόματα, το οποίο όμως δεν έχει ακόμη εντοπιστεί.
Το σανατόριο του Καραμάνη είχε άριστες συνθήκες νοσηλείας. Κι όπως είχε παρατηρήσει ο δημοσιογράφος Φαίδων Μακρής το 1937, η θεραπεία της φυματίωσης ήταν ρομαντική, γιατί απαιτούσε ηλιοθεραπεία και αεροθεραπεία, και οι φυματικοί περνούσαν πολλές ώρες ξαπλωμένοι σε σεζ λογκ. Επίσης, η θεραπεία ήταν πολύμηνη. Η παραμονή στο σανατόριο ήταν σαν ξενοδοχείο, οι ασθενείς συναντιόνταν στην τραπεζαρία για τα γεύματά τους, πήγαιναν περιπάτους, έκαναν αεροθεραπεία και ηλιοθεραπεία, διοργάνωναν φιλολογικά σουαρέ και έτσι οι ασθενείς έρχονταν πιο κοντά και αναπτύσσονταν φιλικοί δεσμοί μεταξύ τους. Ο Καραμάνης ήταν πάντα παρών και ενθάρρυνε συνεχώς. Η αγωνία για την έκβαση της φυματίωσης τους έφερνε πιο κοντά και σε συνδυασμό με την απομόνωση από το οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον, φρόντιζαν να απολαμβάνουν την κάθε στιγμή.
Διατρέχοντας το αρχείο του σανατορίου (1880, 1917, 1924-1965), ο αναγνώστης μπορεί να ερευνήσει ικανοποιητικά την 55χρονη διαδρομή του, η οποία διακρίνεται σε τρεις περιόδους. Από το 1909 μέχρι τον μεγάλο πόλεμο του 40: Η περίοδος της ακμής και της μεγάλης αίγλης που απόλαυσε. Άριστης ποιότητας ιατρικές παροχές, πρωτοποριακές μέθοδοι αντιμετώπισης της φυματίωσης, σύγχρονος εξοπλισμός, συχνά ταξίδια του Καραμάνη στα μεγάλα σανατόρια της Ελβετίας, απ’ όπου το 1915 έφερε τον πρώτο πνευμοθώρακα. Όχι τυχαία το 1939, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 30 χρόνων από την ίδρυση του σανατορίου, το επιστημονικό συμβούλιο του «Σωτηρία» υπό τον καθηγητή Βλαντή τίμησε τη δράση του Καραμάνη. Επίσης, όχι τυχαία το 1940 του απονεμήθηκε ο Αργυρός Σταυρός του Βασιλικού (τότε) Τάγματος του Φοίνικος.

Η δεύτερη περίοδος συμπίπτει με τη δεκαετία του 1940, όπου το σανατόριο δοκιμάστηκε εξαιτίας της Κατοχής και του Εμφύλιου. Στη διετία 1946-1947 ο γιατρός πήρε μια βαθιά ανάσα χάρη στη συμφωνία με την εβραϊκή φιλανθρωπική οργάνωση της Αμερικής JOINT (American Distribution Committee), για τη νοσηλεία Εβραίων φυματικών που είχαν γλιτώσει από το Ολοκαύτωμα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μετά τον Εμφύλιο, αρνούμενος πρόταση επιχειρηματία για τη μετατροπή του σανατορίου σε ξενοδοχείο (κατά τα πρότυπα των ελβετικών σανατορίων της εποχής), ανακαίνισε το κτήριο με δάνεια, το εκσυγχρόνισε και το ξαναλειτούργησε από το 1951.
Από την ίδια χρονιά ο Καραμάνης έκανε σύμβαση με το ΙΚΑ για να έρχονται οι συμβεβλημένοι ασθενείς. Όμως η τελευταία αυτή περίοδος του ιδρύματος υπήρξε εξαιρετικά δύσκολη. Οι συνθήκες είχαν αλλάξει. Το ΙΚΑ μεροληπτούσε εις βάρος του και σε όφελος των μεγάλων σανατορίων της Αττικής. Η αλληλογραφία για τα συμφέροντα που επικρατούσαν στον χώρο της υγείας είναι αποκαλυπτική. Ο Καραμάνης ως άλλος «σίσυφος» μάταια προσπαθούσε να το κρατήσει στη ζωή. Συνέχιζε χωρίς να κάνει εκπτώσεις στην παρεχόμενη υγειονομική περίθαλψη και στις άλλες υπηρεσίες. Επίσης, στους φτωχούς ασθενείς δεν χρέωνε νοσήλια, τους περιέθαλπε δωρεάν και για τη διατροφή τους φρόντιζαν οι οικογένειές τους. Στο τέλος το σανατόριο χρεοκόπησε. Όταν πέθανε ο γιατρός τον Ιούνιο του 1964, ήταν χρεωμένος στον πετρελαιά, στον κρεοπώλη και στον παντοπώλη, στους οποίους περιήλθε αργότερα το ακίνητο.
Για την αποτίμηση του έργου του, είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1909 έως το 1954 είχαν νοσηλευθεί 1.950 φυματικοί, σχεδόν 2.000, μεγάλος νομίζω αριθμός για ένα επαρχιακό σανατόριο 40 κλινών.
Με το σανατόριο τα Γ.Α.Κ. Μαγνησίας ασχοληθήκαμε ιδιαίτερα την 3ετία 2012-2014 και ήταν μία περίοδος συνεχών ευχάριστων εκπλήξεων. Σταθήκαμε ιδιαίτερα τυχεροί γιατί διασταυρωθήκαμε με ανθρώπους προερχόμενους από άλλες αφετηρίες που μας ένωσε το κοινό ενδιαφέρον για το σανατόριο: Γιατροί, λογοτέχνες, εικαστικοί, σκηνοθέτες έχουν ασχοληθεί με το θέμα και μας τροφοδοτούν με πολύ ωραίες εμπειρίες και αναμνήσεις. Αυτά είναι από τα ωραία του επαγγέλματος.
Τον Αύγουστο του 2011 στο πλαίσιο του sanatorioproject των εικαστικών Μαρίας Χατζηνικολάου και Νίκου Ποδιά που διοργανώθηκε στον χώρο του σανατορίου, είχαμε συμβάλει με το αρχειακό μας υλικό. Το 2012 πάλι με αφορμή το sanatorioproject συμμετείχαμε στην έκθεση που διοργανώθηκε στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πλάκα (ο Καραμάνης ήταν πτυχιούχος του ΕΚΠΑ).

Η συνεργασία μας με τον κ. Κωνσταντίνο Ι. Γουργουλιάνη, καθηγητή Πνευμονολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και διευθυντή της Πνευμονολογικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας, υπήρξε εξαιρετικά γόνιμη. Εγκαινιάστηκε το 1995 με την έκθεση που διοργανώθηκε με δική του πρωτοβουλία στο Δημαρχείο Βόλου στο πλαίσιο ημερίδας για το σανατόριο με προσκεκλημένη την ίδια την Άννα Καραμάνη-Σικελιανού. Τον Ιούνιο του 2013 με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Αρχείων συνδιοργανώσαμε τη μεγάλη μας έκθεση στο κτήριο Τσικρίκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στον Βόλο και τον ίδιο χρόνο προχωρήσαμε στην κοινή έκδοση ενός λευκώματος με τίτλο «Το πρώτο Ορεινό Σανατόριο». Ένας αγώνας, πολλές ζωές, όπου αξιοποιήθηκε το προσωπικό αρχείο του γιατρού Καραμάνη (δωρεά κ. Γιώργου Μπακέα).
Το 2014 τα Γ.Α.Κ. Μαγνησίας δημιουργήσαμε το ντοκιμαντέρ «Μια μέρα… στο σανατόριο του γιατρού Γιώργου Καραμάνη» που είναι ελεύθερα αναρτημένο στο youtube (https://www.youtube.com/watch?time_continue=1&v=hltCgolSsPc) και τον επόμενο χρόνο η Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με σκηνοθέτες τον Δημήτρη Βερνίκο και την Πόλυ Βλάχου το ντοκιμαντέρ «Πνοή Ζωής».
Επίσης, το σανατόριο έχει δώσει τροφή για μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές. Το 2003 ήταν το θέμα της πτυχιακής εργασίας της Κυριακής Μόσχου στο πλαίσιο του προγράμματος της Μουσειοπαιδαγωγικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ενδιαφέροντα στοιχεία άντλησε από το αρχείο μας ο Γιάννης Στογιαννίδης για τη διδακτορική διατριβή του σχετικά με τα σανατόρια και το κοινωνικό ζήτημα της φυματίωσης στην Αθήνα, που υποστήριξε το 2015 στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Στους ερευνητές του αρχείου ανήκει και η Βασιλική Πανάγου, η διδακτορική διατριβή της οποίας αναφέρεται στους ασθενείς του σανατορίου και υποστηρίχθηκε στο ίδιο Τμήμα το 2017.

*Η Αννίτα Πρασσά είναι ιστορικός, αρχειονόμος, προϊσταμένη Γ.Α.Κ. Μαγνησίας