Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*

«… και τόδε εμού Πρίγκου … Βολετό μετέπειτα και άλλοι φέρουν και άλλα βιβλία
στην πατρίδα να γίνη η βιβλιοθήκη μεγαλύτερη. Άμποτες να τα αναγινώσκουν να μην στέκουν μόνον διά να τα χαλνά ο κορνιοκτός»
Ιωάννης Πρίγκος

Ο Διαφωτισμός στην Ελλάδα συνδέθηκε έντονα με την ελληνική τυπογραφία, η οποία μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, βέβαια με κάποια καθυστέρηση, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές.
Οι αλλαγές σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο επέτρεψαν στον Ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821 την ανάπτυξη ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που από τον Κ.Θ. Δημαρά ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Δημαράς, 2009).
Την περίοδο 1750-1821 σε αρκετά μέρη της Ελλάδος ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία, μελετήθηκαν οι Θετικές Επιστήμες. Έτσι, ο όρος «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» θα συνδεθεί με ένα πνευματικό κίνημα που είχε κύριο αίτημα την παιδεία των Ελλήνων. Επιπλέον, οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέων του Διαφωτισμού στον Ελληνικό χώρο έχουν μεγάλο εύρος και εκτείνονται από την προσκόλληση σε παραδοσιακές αξίες μέχρι την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.
Επίσης την περίοδο 1750-1821, στο Πήλιο παρατηρήθηκε έντονη πνευματική δραστηριότητα: ιδρύθηκαν Σχολές, όπως αυτές της Ζαγοράς και των Μηλεών, αποκτήθηκαν σπάνιες εκδόσεις και εποπτικά μέσα διδασκαλίας από σημαντικές δωρεές επιφανών Ελλήνων, μελετήθηκαν οι Θετικές Επιστήμες. Έτσι και στο Πήλιο, ο «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» θα συνδεθεί με ένα πνευματικό κίνημα που είχε κύριο αίτημα την παιδεία των Ελλήνων και θα εκφραστεί από ισχυρές προσωπικότητες, όπως ο Ιωάννης Πρίγκος από τη Ζαγορά, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’ εκ Ζαγοράς, Ο Ζαγοριανός Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, ο επωνομασθείς «Λογιώτατος» (δάσκαλος του Ρήγα), ο Άνθιμος Γαζής από τις Μηλιές, ο Δανιήλ (κοσμικό όνομα Δημήτριος) Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς από τις Μηλιές.

Η ακμή της ναυτιλίας στο Πήλιο την εποχή της Τουρκοκρατίας, σε συνδυασμό με την ακμή του εμπορίου και της βιοτεχνίας που αναπτύχθηκαν μέσα στην αυτόνομη, αυτάρκη και αυτοτελή κοινοτική ζωή που είχε διαμορφωθεί εκεί, συνέβαλε στην εισαγωγή και μεταφύτευση των φιλελευθέρων ιδεών που είχαν ήδη αρχίσει να αναπτύσσονται στη Δύση. Ιδρύθηκαν σχολεία και βιβλιοθήκες, οι ναυτικοί έφερναν πίσω στον τόπο τους βιβλία, και τα γράμματα καλλιεργούνταν συστηματικά στα κυριότερα κοινοτικά κέντρα του Πηλίου. Ο W. Leake αναφέρει πως το 1809 υπήρχαν πέντε ελληνικά σχολεία στο Πήλιο, συγκεκριμένα στη Μακρινίτσα, τη Δράκεια, την Πορταριά, τη Ζαγορά και τις Μηλιές, και πως πολλοί πήγαιναν για ανώτερες σπουδές στην Κωνσταντινούπολη. Προσθέτει δε τα παρακάτω σχετικά με τις προσπάθειες των Γ. Κωνσταντά και Δ. Φιλιππίδη για την ίδρυση στο Πήλιο Ακαδημίας που θα προσέλκυε νέους από όλη την Ελλάδα, για να σπουδάσουν εκεί: «Προκάλεσαν ακόμη και φιρμάνι από τον Σουλτάνο Σελίμ, συγκέντρωσαν 800 πουγκιά, κυρίως από πλούσιους εμπόρους στην Ευρώπη, και προβλέψανε για βιβλία και μαθηματικά όργανα» (Καπανιάρης & Τσούκας 2014).
Στο Ελληνομουσείο Ζαγοράς, μετά τις ενέργειες του Ιωάννη Πρίγκου και του Ζαγοριανού Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλινίκου του Γ’, θα στεγαστούν τα βιβλία από την Ολλανδία του Ιωάννη Πρίγκου (και τα οποία έφτασαν συνολικά τον αριθμό των 1000 τόμων περίπου), τα βιβλία (κυρίως χειρόγραφα) του Πατριάρχου Καλλινίκου, καθώς και αυτά που δώρισαν άλλοι επώνυμοι Ζαγοριανοί που κατείχαν υψηλές θέσεις στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρωσία, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και αλλού. Οι παραπάνω σπάνιες και σπουδαίες δωρεές αποτελούνταν από εκδόσεις της Βενετίας, Μεδιολάνου, Τεργέστης, Βιέννης, Χάγης, Άμστερνταμ, Λονδίνου, Παρισίων, Λειψίας και όλων γενικά των μεγάλων πνευματικών κέντρων της Ευρώπης. Όλες έχουν τυπωθεί σε τυπογραφεία επιφανών ακαδημιών, βασιλικών κολεγίων και ονομαστών τυπογράφων, όπως του Άλδου Μανουτίου, του φημισμένου Οίκου των Στεφάνων (Estienes) και άλλων πολλών, περιέχουν δε έργα Κλασικής Ελληνικής Γραμματείας, θρησκευτικά, ιστορικά γεωγραφικά, όπως του φημισμένου Ολλανδού κοσμογράφου Αβραάμ Ορτέλιου, και πολλά άλλα (Αγιοπετρίτης, 1995).

5+1 προσωπικότητες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού
στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821

Τα επόμενα θεματικά άρθρα θα επικεντρωθούν σε ζητήματα που αφορούν στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την Εκπαίδευση στο Πήλιο, καθώς και στις έξι προσωπικότητες της Μαγνησίας που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και, ειδικότερα, μιας σημαντικής πτυχής της, αυτής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της Εκπαίδευσης στο Πήλιο.
Αυτές οι έξι προσωπικότητες είχαν καταγωγή από τη Ζαγορά (ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ’, ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, ο επωνομασθείς «Λογιώτατος» δραστηριοποιηθήκαν στη Σχολή της Ζαγοράς (Ελληνομουσείο)) και τις Μηλιές (ο Άνθιμος Γαζής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς εργάστηκαν για τη δημιουργία της περίφημης Μηλιώτικης Σχολής). Και οι δύο Σχολές διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο και συνέβαλαν στην πνευματική αφύπνιση του λαού μας, μάλιστα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες.
Έτσι μέσω των επόμενων άρθρων αποτιούμε φόρο τιμής σ’ αυτές τις έξι προσωπικότητες του Πηλίου που συνδέθηκαν με την εκπαίδευση της εποχής εμπνεόμενοι από τις αρχές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, στρώνοντας έτσι το χαλί, για να αναπτυχθούν αργότερα προσωπικότητες όπως ο Ρήγας Βελεστινλής (μαθητής), ο Ζαγοριανός Νικόλαος Κασσαβέτης (συμμαθητής του Ρήγα), ο Ζαγοριανός Φίλιππος Ιωάννου (Πάντος) και μετέπειτα πρώτος καθηγητής της φιλοσοφίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και άλλες διαπρεπείς προσωπικότητες της εποχής.
Τα ζητήματα που σχετίζονται με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 αποτελούν πρόκληση για έρευνα και ενδελεχή επισκόπηση σε επιστημονικά συνέδρια που θα πραγματοποιηθούν στη Θεσσαλία και σ’ όλη την Ελλάδα. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και η Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 συνιστά πολυδιάστατη πρό(σ)κληση σε ένα διάλογο στον οποίο θα προσπαθήσουμε να συνεισφέρουμε.

Βιβλιογραφία:
Leake, W. (1969). Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ (1805-1810), Από το ημερολόγιο του Άγγλου Περιηγητού WILLIAM LEAKE. Μετάφραση: Γεωργίου Δ. Στάθη, Βόλος: Τύποις Υιών Σωτήρη Σχοινά, σ. 110.
Αγιοπετρίτης, Β. (2005). Ιστορικά στοιχεία για τη Ζαγορά. Ζαγορά: Αυτοέκδοση.
Δημαράς, Θ. Κ. (2009). Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αθήνα: Ερμής.
Καπανιάρης, Α. & Τσούκας, Ν. (2015). Ήρθαν τα Καράβια τα Ζαγοριανά, Όψεις και μνήμες της ναυτιλίας και του εμπορίου στο Ανατολικό Πήλιο (1600-1960) – ΚΕΡΑΜΙΔΙ (ΚΑΜΑΡΙ) – Π. ΜΙΤΖΕΛΑ – ΠΟΥΡΙ – ΖΑΓΟΡΑ (ΧΟΡΕΥΤΟ) – ΝΤΑΜΟΥΧΑΡΗ – ΑΗ ΓΙΑΝΝΗΣ (προφορικές μαρτυρίες, καταγραφές, εικαστικές αποτυπώσεις, φωτογραφίες και τεκμήρια], Βόλος: Εκδοτική Δημητριάδος, σ.115-116.
Καπανιάρης, Α. (2020). Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 – Τεκμήρια μέσα από τους θησαυρούς των Πηλιορείτικων Δημόσιων Ιστορικών Βιβλιοθηκών Ζαγοράς και Μηλεών. Βόλος ιδιόμελον, σ.23-24,28,32,44-45.

*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός Ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.