Της Αγγελικής Θάνου,
συνταξιούχου PhD εκπαιδευτικού και συγγραφέα

Στέκουν ολόγυρα σαν αντίδωρα και προσκαλούν τις δεήσεις μας τα ξωκλήσια, αυτά τα αναπόσπαστα στοιχεία του χωριού μας, που το περιτριγυρίζουν σαν δορυφόροι ευλογώντας το. Ας τα γνωρίσουμε.
Μπαίνοντας στο χωριό από τον δρόμο της Κερασιάς δεξιά στέκει φύλακας – φρουρός ο Άγιος Τρύφωνας, ο ιαματικός Ανάργυρος. Βρίσκεται εκεί ακοίμητος προστάτης των καλλιεργειών, ειδικά των αμπελουργών και ευρύτερα της γης. Κτισμένος πάνω σε έναν φυσικό λόφο μοιάζει να συνομιλεί με τις αρχαίες ρίζες μας, καθώς πιο κει στον γειτονικό λόφο εικάζουν οι ειδικοί ότι υπήρχε η αρχαία Βοίβη. Μαρμάρινη επιγραφή μαρτυρεί την ανακαίνισή του κατά το έτος 1968. Όμως κάποια κειμήλια, εικόνες και το τέμπλο έχουν χαρακτηριστικά και ενδείξεις άλλης εποχής με χρονολογίες που αναγράφονται και αναφέρονται στο 1860. Εδώ ο προσκυνητής θα συναντήσει μια σπάνια απεικόνιση του Αγίου. Παρουσιάζεται σαν ιατρός κρατώντας με το αριστερό του χέρι το κουτί με τα φάρμακα, πλάι του φύεται η άμπελος, με το δεξί χέρι κρατά το γνωστό δρεπάνι των καλλιεργητών που συναντάμε και σε άλλες αγιογραφήσεις του. Ο Άγιος Τρύφων είναι ένας εκ των 20 άγιων ιαματικών Αναργύρων που εορτάζει η εκκλησία μας, τιμάται δε κάθε χρόνο την 1η του μηνός Φεβρουαρίου.
Προχωρώντας προς τα Κανάλια από τον ίδιο κεντρικό δρόμο και λίγο πριν προσεγγίσει κανείς τα πρώτα σπίτια του χωριού συναντάει έναν χωματόδρομο δεξιά, ο οποίος οδηγεί στο Μετόχι και στο εκκλησάκι «Άγιος Νικόλαος» που βρίσκεται εκεί χτισμένο από το 1875. Αποτελεί μετόχι της ιεράς Μονής Φλαμουρίου (Φλαμπούρι) που βρίσκεται στο πίσω μέρος της Άνω Κερασιάς. Στο εξωκλήσι αυτό υπάρχει ένα κελί, κάποιες αποθήκες, ένας στάβλος και μια βρυσούλα με λιγοστό νεράκι. Χαμηλότερα βρίσκεται ένα μικρό αλώνι. Το τοπίο συμπληρώνει και η πηγή που ακούει στο όνομα Βάνια ή Βάνα. Η περιοχή αποπνέει μια ηρεμία – ερημία ξεχωριστή, αναδίδει μυστήριο. Μια αύρα που γεννά ποικίλα συναισθήματα. Θυμάμαι έντονα τις μαθητικές μας πεζοπορίες σ’ αυτόν τον τόπο, καθώς και τη βαριά αίσθηση που μου δημιουργούσε η ατμόσφαιρα του χώρου. Ομολογώ ότι ένιωθα τόσο ανάλαφρα στον δρόμο της επιστροφής. Εκεί οι Καναλιώτες γιορτάζαμε την Καθαρή Δευτέρα παλιότερα. Η μνήμη του τιμάται στις 6 Δεκεμβρίου.

Στη δεύτερη είσοδο του χωριού μας, από την πλευρά της λίμνης Κάρλας, ο περιηγητής θα συναντήσει δυο ξωκλήσια ανακαινισμένα πρόσφατα με καλαισθησία και αγάπη. Ο σχεδόν παρακάρλιος ναός του Αγίου Νικολάου, μνημείο Τέχνης και Πολιτισμού, βρίσκεται αριστερά και μαρτυρά τη μακραίωνη ιστορία μας. Πρόκειται για ένα κτίσμα – κόσμημα που χρονολογείται στα τέλη του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα. Ναός μονόχωρος, καμαροσκέπαστος με τρίπλευρη αψίδα Ιερού Βήματος. Η τοιχοποιία του ακολουθεί το ελεύθερο πλινθοπερίκλειστο σύστημα με πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Είναι κτισμένος πάνω σε τεχνητό έξαρμα με ίχνη κατοίκησης της νεότερης νεολιθικής, ενώ χαρακτηριστική είναι η χρήση αρχαίων λιθοπλίνθων στους τοίχους του ναού όπως και αρχιτεκτονικών μελών από παλαιοχριστιανική βασιλική. Περιορισμένη έρευνα στα θεμέλια έδειξε την ύπαρξη βυζαντινού νεκροταφείου. Προστάτης της παρακάρλιας ζωής και των ψαράδων ο Άγιος Νικόλαος, αποτελεί έναν επισκέψιμο σπάνιο θησαυρό αρχιτεκτονικής και ιστορίας. Η μνήμη του τιμάται κάθε χρόνο στις 20 Μαΐου, ημέρα ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου.

Ο Άγιος Παντελεήμονας στην Παναγία, ο Άγιος Αθανάσιος στο Κελί και το πιο πρόσφατο, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στον Ανεμόμυλο

Στο ίδιο σταυροδρόμι και σχεδόν απέναντι δεξιά συναντάει κανείς το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Βρίσκεται εκεί από τον Ιανουάριο του 1915, προσφάτως έτυχε μιας εξαιρετικά καλαίσθητης ανακαίνισης. Είναι κατασκευασμένο από πέτρα, έχει σκεπή με πλάκες και κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Ο ρυθμός του είναι μονόχωρος βασιλική. Στο ιερό φέρει κόγχη και στη νότια πλευρά δύο παράθυρα. Παλαιός χάρτης της περιοχής αναφέρει πως πιο έξω από τα Κανάλια βρισκόταν Ιερά Μονή αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Με πρωτοβουλία και δαπάνη του ζεύγους Κυριάκου και Μαίρης Χατζοπούλου, το γένος Αλεξάνδρου, πραγματοποιήθηκε αναβάθμιση του χώρου. Προς τιμήν τους, ανέλαβαν τον εξωραϊσμό του εξωκλησιού και του προαυλίου αυτού, αξιοποιώντας και αναδεικνύοντας τα φυσικά παλαιά στοιχεία που το αποτελούσαν, όπως είναι η πέτρα και το ξύλο. Η υψηλή αισθητική και η καλαισθησία είναι διάχυτες. Ο περιβάλλων χώρος σε προσκαλεί για επικοινωνία με το θείο και τη φύση, για ανάταση ψυχής και γαλήνη. Η μνήμη του τιμάται στις 23 Απριλίου.
Μπαίνοντας στα Κανάλια αριστερά δεσπόζει ο λόφος Κούτρια, ο τόπος των μαθητικών μας εκδρομών, των ερωτευμένων ανθρώπων, του περιπάτου. Ποιος Καναλιώτης ή Καναλιώτισσα δεν έχει φωτογραφία στο προσωπικό του αρχείο από την Κούτρια; Ένας πνεύμονας του τόπου, κυρίως πευκόφυτος με εξαίρετη θέα αμφιθεατρική προς το χωριό, τον κάμπο, τη λίμνη Κάρλα. Εκεί κτίστηκε το 1972 το εξωκλήσι του Αγίου Νεκταρίου με εισφορές των Καναλιωτών. Ο ρυθμός του είναι σταυροειδής με τρούλο. Η μνήμη του εορτάζει στις 9 Νοεμβρίου. Την παραμονή το απόγευμα πραγματοποιείται λιτάνευση του τεμαχίου του ιερού λειψάνου του Αγίου που φυλάσσεται στον ιερό ναό της Παναγίας.

Φτάνοντας ο επισκέπτης στα Κανάλια και προχωρώντας στον κεντρικό δρόμο για το χωριό Κεραμίδι, θα συναντήσει αριστερά μια έξοδο από χωματόδρομο. Σε απόσταση 2 χιλιομέτρων μιας όμορφης καταπράσινης διαδρομής καταλήγει στο εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου στο Κελί. Η περιοχή ανήκει στον ευρύτερο ορεινό όγκο του βουνού Μαυροβουνίου. Πρόκειται για ένα γραφικό εκκλησάκι στην καρδιά της φύσης που τα ερείπια γύρω του, οι γκρεμισμένες ξερολιθιές και το μικρό αλώνι μαρτυρούν ότι κάποτε ήκμασε ως οικιστικό συγκρότημα. Οι τοιχογραφίες του δείχνουν ότι βρίσκεται εκεί από τον 18ο αιώνα. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι πολλές οικογένειες Καναλιωτών προσέφυγαν εκεί στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής για να διασωθούν από τη λαίλαπα του πολέμου. Άλλες αναφορές μαρτυρούν ότι υπήρξε και ησυχαστήριο για μοναχούς και ερημίτες εξ ου και η ονομασία «κελί». Το εξωκλήσι αυτό εορτάζει στις 2 Μαΐου, εορτή της ανακομιδής των λειψάνων του αγίου Αθανασίου.

Το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής της Αθληφόρου μάς περιμένει σε υψόμετρο 550 μ. δεξιά στον δρόμο προς το Κεραμίδι στον βραχίονα του Μαυροβουνίου. Σε ένα σημείο βραχώδες και αφιλόξενο, γεμάτο από ποώδη βλάστηση, χτίστηκε το πέτρινο αυτό ξωκλήσι. Πώς αλλιώς, αφού εκεί βρέθηκε η εικόνα της Αγίας. Ακούστε μια θαυμαστή ιστορία. Ένας τράγος, ο ίδιος τράγος, από το κοπάδι του κτηνοτρόφου Γεωργίου Θ. Μάρκου, κάθε μέρα εξαφανιζόταν. Πήγαινε μπροστά σε μια πουρναριά και την κοιτούσε με επιμονή. Δεν ξεκόλλαγε απ’ το σημείο αυτό. Κάτι τραβούσε το ζώο σ’ αυτή την πουρναριά. Ο βοσκός αναρωτήθηκε. Πλησίασε και έκπληκτος αντίκρισε την εικόνα της Αγίας Παρασκευής. Το περιστατικό αυτό συνέβη γύρω στα 1870. Έκτοτε η εικόνα αυτή ανήκει και βρίσκεται στο σπίτι των απογόνων του Μάρκου, στο σημείο που βρέθηκε κτίστηκε εκκλησάκι με ενέργειες της ίδιας οικογένειας. Γιορτάζει κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου. Η εικόνα φαίνεται ότι είναι θαυματουργή, καθώς φέρει ένα αφιέρωμα μεταλλικό που έχει το σχήμα μικρού παιδιού. Πολλοί πιστοί σε δύσκολες προσωπικές στιγμές δανείζονται την εικόνα αυτή στο σπίτι τους για να προσευχηθούν.
Στον ίδιο δρόμο και δεξιά στέκει γραφικό και πανέμορφο το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα στην περιοχή της Παναγίας στα Πάνω Κανάλια. Βρίσκεται εκεί αιώνες τώρα κάνοντας συντροφιά στους αρχαίους τάφους που ξεπροβάλλουν ευδιάκριτα στον βορειοανατολικό υπαίθριο χώρο. Στον χώρο αυτό οι Καναλιώτες ανέβαιναν για τις θερινές τους διακοπές καθώς έχει πολύ καλό κλίμα με ευεργετική δροσιά λόγω των αιωνόβιων δέντρων, του πανέμορφου βελανιδόδασους. Κάθε χρόνο τιμάται η μνήμη του Αγίου στις 27 Ιουλίου και η εκκλησία προσφέρει στους πιστούς φαγητό, κρέας με πληγούρι.
Πιο πάνω, στον ίδιο κεντρικό δρόμο αριστερά, στη θέση Ανεμόμυλος, χτίστηκε πρόσφατα από την οικογένεια Χρήστου Γερογιάννη το εξωκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Μπροστά στον αύλειο χώρο διακρίνεται ένα αλώνι και δυο τεράστιες μυλόπετρες μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων στην περιοχή αυτή. Η μνήμη του εορτάζεται κάθε χρόνο στις 6 Αυγούστου.

Τέλος, το εξωκλήσι του προφήτη Ηλία του Θεσβίτου, το πιο απομακρυσμένο, βρίσκεται γαντζωμένο σ’ έναν απόκρημνο βράχο, του Μαυροβουνίου, αριστερά του κεντρικού δρόμου προς το Κεραμίδι. Περνώντας τη διασταύρωση για το Βένετο, στην περιοχή «Κλαδερή», στρίβεις αριστερά στον χωματόδρομο και μετά από 2,5 χιλιόμετρα περπάτημα σε περιμένει ο προφήτης Ηλίας. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον χρόνο κατασκευής του. Τη δεκαετία του ’70 πραγματοποιήθηκε ανακαίνιση και συντήρησή του επί διακονίας του αιδεσιμότατου ιερέα Κων/νου Μυγδάλη. Οι κτηνοτρόφοι της περιοχής είναι συνδεδεμένοι με το ξωκλήσι αυτό και έχουν την έννοια του κι εκείνο τους προσφέρει το τρεχούμενο νεράκι της πηγής του.
Δέκα ξωκλήσια ευλογούν τον τόπο μας. Στέκουν ολόγυρα ταπεινά, λιτά, ολόασπρα, στολίδια μοναχά. Σε προσκαλούν να σε κεράσουν γαλήνη και κατάνυξη. Σου γνέφουν με σιωπή και προσευχή. Σου προσφέρουν καταφυγή κι απάγκιο.
Πόσοι ποιητές δεν έχουν εμπνευστεί από τα ξωκλήσια; Θαυμάστε τους στίχους του ποιητή Γιάννη Ρίτσου.
T άσπρο ξωκλήσι
T άσπρο ξωκλήσι στην πλαγιά, / κατάγναντα στον ήλιο, / πυροβολεί με το παλιό, / στενό παράθυρό του. / Και την καμπάνα του αψηλά, / στον πλάτανο δεμένη, / τηνε κουρντίζει ολονυχτίς / για του Αϊ-Λαού τη σκόλη.
Το σημερινό δημοσίευμα θα ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί αν δεν υπήρχε το ενημερωμένο αρχείο του αιδεσιμότατου ιερέα της ενορίας των Καναλίων, πατρός Αθανασίου Σκοπιανού, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά.